Хѳѳрхэ – Хэжэнгын аймагай эгээ баруун урдахи хуби. Хэжэнгэ голой урасхалай дээдэ хажуу газарые хамтадхаhан нютаг (нэрэ) болоно. Гринвичhээ (Лондон) эхилhэн зуун долготагай 109, 110 ба хойто широтагай 51, 52 градуснуудай хоорондуурхи зайдань hула багтан, далайн нюрууhаа 720 метрhээ ѳѳдэ хизаартаа (набтарынь) оршодог юм.

Тэрэниие тойроод, баруун оршондонь Цагаан-Дабаанай, Хойто-Худанай, урда хажуудань Цагаан-Хуртейн хаданууд болоно, зуун тээнь – урда ба хойто хадануудые холбоhон ой модотой набтар «hаншаг» хаанхай, тиигэжэ Хѳѳрхые Хэжэнгын голой ниигэм талаhаа амяарланхай гээшэ. Хѳѳрхэдэ юhэн сумбэрнууд (нэрэтэй хаданууд) бии юм. Хѳѳрхэ орохотой сасуу, зуун гарта Байса гэжэ тахилгатай хада байдаг, урдань тэрээндэ дутуур hуугшадай ури hадаhан мунѳѳшье тэндэ мургэлгэтэй байдаг. Алтарганта – Шэбэрэй (адагай) урдахи ундэр, Носоргоно – Хусѳѳтын урдахи хада, Ёгдон – Шара нугын урда, Буурал – Нарин горхоной улэhѳѳ саашанхи (урда) уула, Маарагтын ундэр, Сагаан горхоной ундэр, Улаан-хада Хѳѳрхэ hууринhаа хойно оршодог. Улаан хаан буурал баабайтай уула ехэ обоотой. Хѳѳрхын зон хододоо hанажа ба мургэжэ (большевик хуулиин ехэ шангашье уедэ) байдаг ааб даа, углѳѳ бухэндэ сэржэм ургэдэг (сай гу, али hун, зарим ушарта хату харые). Энээнhээ зуун хойшо Бага-Улаан гээд хада байдаг юм. Хойто захын зарим хаданууд нэрэтэйнууд байhан юм гу, али угы гу, мэдэгдэнэгуй. Хѳѳрхые тойроhон хаданууд, зуунhээ бэшэнуудынь, уhа горхонуудые хоёр тээшэнь Элхи-Хёлго тээшэ хубаарилагшад болоно, хойшо урдагша горход – Элхиин горхондо ородог, баруулжаа – Мэхээртэй горхон, урагшаа – Убэр Тэгни г.м. Хёлго голдо ороноо. Нютагай баруун хажууhаа зуун заха тулатар 37-38 км (сэхэ шугамаар), хойноhоо урда хурэтэр 23-24 км тухай, тэрээнhээнь 5730 га худѳѳ ажахын эдлэхэ газар (хахалагдаhан газар 2149 га, сабшалан – 1745, бэлшээри – 1836). Хэжэнгэ гол Мэхээртэй хадын зуун хормойhоо эхитэй.

Хѳѳрхэ нютагай газар дээрэ Хэжэнгэдэ шудхадаг горход гэбэл: Байсын-Горхон, Хасууртай, Хуургэтэ, Сагаан Горхон, Маарагта, Ара Тэгни, Баажын Горхон, Баруун Хул, Нарин-Горхон, Хулэрэгтэ, Юугтэ, Бута, (Хэжэнгэ голдо хурэжэ ошодоггуй), Даланша, Хусѳѳтэ, Бэрхэ, Жэмгэр, hээгээ, hалагайн-Шэбэр (хатадаг), Шэбэр (Хѳѳрхын). Хэдэн нуурнууд бии: Хужарта, Булма-Нуур, Арангатын-Нуур гэхэ мэтэ.

Мунѳѳ уедэ Хѳѳрхэ соогоо ехэ нуурнуудай нэгэн Булма-Нуур болоно. 140-150 жэлэй саана энэ нуур ехэ болошонхой, халижа, горхон (хоолой) урагшаа урдажа, Хэжэнгэдэ орожо байhан байдаг. Тиигээд тургэншэгѳѳр бага боло болоhоор 100-аад жэлэй уедэ нууршье бэшэ, дээгуурээ холбоогуй хэдэн булагууд болошонхой байhан, тиимэ байтараа баhал тургэншэгѳѳр уhанинь ехэ болоод, ургэлжэ нуур дахинаа болоо юм; нуурай тэг дунда ольтирог улэнхэй байгаа. Тэндэ hалаар гаража ногооень сабшажа, хэдэн бухал убhэ обоолоод байдаг hэн. Энэ нуур hуулэй 30-40 жэл соо нилээд ехэ болонхой, баhа халижа горхолхо юм гу, бу мэдэе. Хужарта нуурай уhан эм домто аршаан, шабарынь хунэй зарим убшэ аргалха шэдитэй юм. Хужарта нуур байгалиин хушѳѳ (памятник) болгогдонхой, тиимэhээ гурэнэй хамгаалга доро байна гээшэ. Уhанайнь талмай 90 га.

Хѳѳрхэ нютагай, Хэжэнгын дасанай штадна (стад) лама Цэрэнэй (Бадмацэрэнэй) Дулзэн (1842-1910) нэн туруун Хужарта нуурай уhан ба шабар хунэй уе мусын зарим убшэндэ ехэ туhатай, эдэгээхэ шадалтай гэжэ соносхоод, модон хоёр гэр нуурай эрьедэ табюулhан байгаа. Хундэ туhатай энэ уйлэ хэрэг 1904 ондо болоhон, тиигэжэ Хужартын (Хѳѳрхын) аршаан гэжэ алдаршаhан гээшэ. Маарагтада ба Боро-Хулдэ уудаг (хотодо hайн) аршаангууд бии юм.

Хѳѳрхын ехэнхи хубинь элдэб турэлэй модонуудаар (нарhан, шэнэhэн, хуhан, уляаhан, хасуури, бага сага хуша), боролжо ба бургааhаар эзэлэгдэнхэй hааб даа. Теэд hуулэй 30-40 жэлэй туршада модыень гамгуйгѳѳр, ургэлжэ (улѳѳнгуй) отолжо, зэрлигээр hалгаа. Хэды шэнээн ой модон бага, ехэ туймэрнуудтэ дурѳѳб, мунѳѳ уедэ олон лэ ундэр ба набтар газарнуудта (урдань модотой байhан) сагдуулнууд шэнээр урганагуй, элhээр хиидэжэ байдаг болонхой, мунѳѳнэй цивилизациин хушѳѳ гээшэ бэзэ. Зарим газар танигдахаар бэшэ болонхой. Хусѳѳтэ, Бага-hуул, Шэбэр яhала ургэн, ургэлжэ тала газар, харин Маарагта, Нарин-Горхон, Хулэрэгтэ, Юугтэ, Соолгото, hалагай-Нуга ехэнууд, баганууд соорхойнууд гээшэ.

Хѳѳрхэдэ hууhан хунуудэй нэрээр нэрлэгдэhэн газарнууд олон: Халбаашхын–Хул, Даниилта, Баажын-Горхон, Зайhа-Майла (Аяндын майла гэhэн болоно), Бадаршии-Нуга, Думхын-Хорео, Дойсой-Нуур, Хальбинай-Хул, Мухасайн-Харгы, Хутаново, Дандар-Дабаан, Дэлгэр-Дабаан, энэнэй-тэрэнэй бууса гэхэ мэтэ. Хѳѳрхэ гэжэ хамтадхаhан нэрэ соо ехэ олон ѳѳрын тусхайта нэрэтэ газарнууд дуурэн юм. Жэшээнь, ганса hалагай-Нугада арба шахуу. 180-190 жэлэй саана Хусѳѳтын тала хоёр боложо хубаарилагдаhан шаху байгаа, баруун ба зуун ойhоонь талые турижэ ургаhан модод арайл ниилээгуй байhан ха. Баатарай-Хоройн урда захааршаг дээгуур сабшажа унагааhан модоной олон тугсуулнууд 55-65 жэлэй саана hуудаг hэн. Сагаан-Нуурай хойгуур нарин модоной тугсуулнууд ганса нэгэ дайралдадаг юм.

Эндэхи дулаан, хуйтэнэй эрьесэ эрид тургэн хубилдаг, убэлдѳѳ нилээд хуйтэн, зунай удэр халуун, hуни удэрэй хуйтэн гу, али дулаан ехэ hэлгээтэй, орой болотор хюруу унадаг (июнь), эртэ хюруу унажа болохо (августын 20 гаранаар), бороо (шииг нойто) багатай, ороходоо ургасын тэрээндэ ехэ хэрэгтэй уедэ, саг соогоо тудахань хилбар. Уларилынь Хэжэнгэhээ (аймагай туб) хэзээшье 3-5 градусаар доошоо хуйтэн байдаг юм.

Автор: Пунцэг Балдандоржийн – уроженец села Куорка, 1920 года рождения, участник Великой Отечественной войны
Источник: очерк «Краткая история села Куорка» (Хѳѳрхэ нютагай хуряангы туухэ), 2003 г.