Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай дуурэhээр 65 жэлэй ойн ехэ гэгшын баяр тэмдэглэгдэхэеэ байна. Тиигээд бухы боложо байhан гурэн соохи уйлэ хэрэгууд энэ удэртэ зорюулагдана гээшэ ааб даа. Дайнай хара далида сохюулагдаагуй айл гэжэ орон соомнай угыл ёhотой. Бидэ, 1950-аад онуудта турэhэн ухибууд, турэhэн нютагтаа дайнай хойшолонгуудые баhал багасага хараhан, узэhэн байнабди. Манай баабайтанаар Хөөрхэ нютагта зэргэлээд, хоройн хоёр тээ хуршэ hууhан Амгалан баабайтан гэжэ наhатай айлайда би жаахан хоёр дуу хубуудээ дахуулаад лэ, удэрэй арбан таба дахин гэхээр ородог байгааб.

Баяр, Булган, Сэбаан гэжэ зээнэртэйнь ехэ эбтэйгээр наадахабди. Амгалан баабай ундэр томо, жэбжэгэр сэбэр бэетэй, барбагар томонууд нидхэтэй, туни даруу зантай хун байгаа гэжэ hанагдадаг. Ехэ зурхэтэй, 1920-30 онуудаар Монгол хурэтэр гэр булэтэеэ ошоод ерэhэн хун гээд, хунуудэй хөөрэлдэдэгые hанадагби. Хугшэн убгэн хоёр «Сээнгэ» гэжэ нэрэтэй, саб сагаахан буржад гэhэн ута нооhотой, наhатай болошонхой хаб нохойтой байха. Тэрэнээ эдеэлуулхэ болоходоо, Амгалан эжы: «Сээнгэ, яба, амhартаа абаад ерэ!» гэхэдэнь, нохойнь гуйжэ ошоод, эдюурээ амандаа зуугаад ерэхэ, бидэ ямаршье цирк хараhанhаа өөрэгуй хухилдэхэбди.

Хорой соонь зуун хажуугаар монсогор, мулигэрхэн шулуун хэбтэхэ, зундаа тэрэниие тойроод гоогол мангирай ургахадань, бидэ, ухибууд тэрэ бэеэрнь эдижэрхигшэ hэмди. Сэбаан ууриим нагаса эжы: «Энэ шулуун дээрэ тэнгэриин хуухэд hуниндөө буужа наададаг юм, энэ шулуу муухай болгожо болохогуй, арилгажа байгаа hаа, бэрхэнууд ухибууд болохот даа», – гэжэ хөөрэхэдэнь, бидэ, жаахашуул ехэл гайхахаш, ундэгэн шэнги нюрууень альгахануудаараа урдилдэн эльбэгшэ hэмди. Маанадай орохо бухэндэмнай, хашартарнай гэхээр Амгалан эжы, мунөө hанахадам, сагаахан шарайтай, урин янзын хугшэн, конфетэ ба сагаан саахар угэхэдөө, ходо иигэжэ hураха: «Зай, хэлэгтыл даа, хэзээ манай хубуун Ринчин-Доржо ерэхэб?». «Углөө ерэхэ, ерэжэ ябана» гэхэдэмнай, ехэл урматайгаар миhэрэн, убгэжөөл тээшээ хараха. Ушарыень мэдээ орохоhоо хойшо мэдэхэ бидэ дахяад дабтан ерэжэ, амтатай юумэ эдихэеэ ехэ баяртайнууд гаража ошохобди.

Энэ Сэдэбэй Жамбалтан гэжэ айлайхи аргагуй оло дахин ухибуутэй болоhон, тэдээнhээ хун болохо уйлэтэй улэhэн гурбан басагатай, нэгэ хубуутэй байhан байгаа. Дайнай эхилхэдэ ори гансахан хубууниинь дайнда мордоод, hуулдэ «hураггуй угы болоо» гэhэн саарhан ерэhэн байдаг. Уйдхар гашуудалда абтажа, улэhэн бэшэ наhандаа ургэмжэ ядаашьегуй hаа, гэнтэ хубуумнай орожо ерэхэ аалам гэжэ удэр hунигуй hанадаг байгаа, ори гансахан хубуугээ. Эжы баабай хоёрынь эрхэ ганса хубуугээ амиды байhан сагтаа хулеэжэл байха, хэзээ нэгэтэ бусаха аабза гэжэ наhа дуурэтэрээ hанажал hууhаар, алтан дэлхэйтэеэ хахасан ошоо hэн.

Хөөрхэ нютагнай манай багада оройдоол хоёрхон уйлсэтэй байhан. Урда уйлсын зуун хажуугаар жаахан, зохидхон гэртэ Балдан-Гутабай эжы гээд, ганса хугшэн ажаhууха. Анхандаа убгэтэй, хубуутэй дуурэн айлайхин байhан аад, нухэрынь эртэ наhа дуурэжэ, хубуунтэеэ хоюулан улөөд, колхозой ажал хэжэ, хубуугээ hургуулиhаань гээгдэхуулэнгуй hургажа, арбадахи класс дуургуулhэн байгаа. Наhатай зоной хөөрэлдөөнhөө бага ябахадаа, иигэжэ дуулаhанби: «Ааяма халуун зун, дайн эхилhээр hара улуутэй боложо байhан саг, удэр бури шахуу эрэшуул албанда татагдажа байhан ехэ hурөөтэй саг бухы гурэн соо тогтонхой байгаа. Улэhэн нютагай зон булта шахуу гэхээр убhэндэ оронхой, хамсыгаа шаман худэлжэ байhан нэгэ удэр бригада руу яаруу тургэн артельhээ хун гуйлгэн ерэбэ. Балдан-Гутабай hури дээрэ гаранхай нюруулжа байтарнь, оогложо буулгаад, гартань дайнда мордохо повесткэ саарhа барюулhан гэлсэдэг. Тиихэдэнь тэрэнэй бушуу тургэн юумэеэ суглуулаад, гэртээ ошохыень хунууд hуулшынхиеэ хараhан байдаг».

Хэды ондо дайнай талмай дээрэ наhа дуурэhыень мэдэхэгуйб, харин эжыень ехэ hайн hанадагби. Бэеэр набтархан, монсогорхон хугшэн турэлхидэйнгөө дунда жаахан гэр соо амяараа hуудаг hэн. Бидэ, hургуулиин hурагшад «тимуровецууд гээшэбди» гэжэ хааяа тулеэень хахалжа, оруулжа, уhыень асаржа угэгшэ hэмди. Аргагуй баярлажа, маанарта сай уулгаха, айрhа эдюулхэ, тиигээд хубуунэйнгээ дурэ-зураг харуулагша hэн. Хубууниинь ехэ бэрхэ, ажалша, фронтдо офицер нэрэ зэргэтэй ябаhан байгаа гэжэ эжынь угэhөө бидэ мэдэгшэ hэмди. Ухибуудшье ябаа hаа, бидэ ехэл энэ хугшэниие хайрлажа, шадаал hаа, туhалхаяа оролдогшо бэлэйбди.

Хөөрхэ нютагаймнай баруун урда, ойн захаар зундаа аргагуй олоор гулзөөргэнэ ургагша hэн. Шэл баанхануудые, кружкануудые баряад лэ, манай хотоной олон жаахашуул жэмэс туухэеэ ошогшо hэмди. Ой хурэтэрнай тугалай тээльниг байха, тэндэ тэрэ тээльниг соо хуушан орхигдоhон худаг байха. Бидэ ехэ hонирхожо тэрэниие тойрон харахабди, жаахашуулаа дутэлуулхэгуйе оролдохобди.

Нэгэтэ зунай hайхан сагта хугшэн эжытэеэ санзайн сэсэг туухэеэ ошожо ябатараа, худаг тухай hураhыемнай, туухыень хөөрэжэ угөө hэн. Эндэ хугшэн эжымни эгэшэ хурайхайтанай бууса байhан юм. Тэрэ айлайхин өөhэдөө турэhэн ухибуугуй, ургэжэ абаhан Дамби-Нима гэжэ хубуутэй байhыень, тэрэнь Эсэгын дайнда ошоhон аад, амиды бусажа ерэхэдээ, аргагуй бэе муутай, ехээр шархатанхай бусаhан байдаг. Удаан сагта госпитальда аргалуулжа ерээшье hаа, эжы баабайдаа ойро зуура ургуулээд лэ, удангуй хайран залуухан наhандаа дайнай шархаhаа боложо, алтан дэлхэйhээ халин ошоhон. hуулдэ наhатай болоhон турэлхидынь hубаряад баhал «хада гэртээ» харижа, энэ айлай хоройнь хаагдаhан байдаг.

Дайн хадаа бузархан уйлэ муутай, ямаршье сагта амитан зондо гансал зоболон асардаг аймшагтай юумэн гээшэ ааб даа, амгалан сагта амиды мэндэ ажаhууhан hаа, нютагаймнай ямар олон залуу эрэ зон айл аймаг боложо, эхэ эсэгэеэ баярлуулан, энэ наhандаа бурханай уршөөлөөр угтэhэн жаргал баяр хоёроо хусэд дуурэн эдлэн hууха байгаа гээшэб!

Автор: Доржо-Ханда Гунзынова
Источник: Газета «Долина Кижинги»