«Улаан Байшан»
Урдань, хаанта хархис засагай уедэ дарлалта доро зобожо тулижа байhан ажалша хун зон болбосоролгуй, харанхы будуулиг байдалда ном бэшэг мэдэхэгуй байгаа ха юм. Хаанта засагай хоёр дабхар дарлалта доро байhан буряад арад зон урсахан гэртэй, ухэр малаа хараад лэ, тэрээнэйнгээ шэмээрул хоол залгаад. «Уур сайхада – удэр болобо, харанхы болоходо – hуни ерэбэ», — гэжэ мэдэрээд ябадаг байгаа гэжэ мунѳѳ туухэ шэнгеэр мэдэнэбди.
Хубисхалай hуулээр газар нютаг бухэндэ гэгээрэл болбосорол, эрдэм соёл гансата ерэшоогуй, революциин ашаар, сагай ошохо тума болбосон шэнэ байдалай шэмэ узэжэ эхилээ hэмди. Нютаг бухэндэ уншалгын байшан, улаан булан, ном бэшэг мэдэхэгуй ябадалые усадхаха пункт эмхидхэгдэжэ олошорэо байгаа.
Совет засагай аша туhые хаража, тэрээндэ хуртэжэ байhан зон хугшэн залуугуй тэрэ соёлой байдал тээшэ эрмэлзэдэг, хабаададаг, hайшаадаг байгаа.
Манай Хэжэнгэ нютагай Хѳѳрхын сомон гэжэ газарта соёл гэгээрэлэй нэгэшье эмхи зургаан байгаагуй. 1924 ондо эхин туруушынхиеэ «Улаан байшан» гэжэ болбосоролой гуламта бии болоо бэлэй. Тэрэ уедэ тусхай гэр байра угы hааб даа. Энэ «Улаан байшан» хаана байлгахаб гээд ехэл асуудал гараа hэн. Хѳѳрхын Шэбэрэй Адаг гэжэ газарта томохон гэртэй малша убгэн Дамдинай Дандарай гэртэ хэлсээ хэжэ тэрэ байшан байлгаhан юм. Улаан байшангые даагшаар Мария Александровна Рампилова гэжэ залуу комсомол басаган Дээдэ-Удэhѳѳ (Улаан-Удэ) эльгээгдээ бэлэй. Мария Александровна hуулдэнь Улаан-Удэдэ худэлѳѳ, худѳѳ ажахын эрдэмэй кандидат болоо hэн. Улаан байшангай врачаар Хулагшанова Ирина Павловна гэжэ наhатайшаг эхэнэр ерээ hэн. Иванова, Пелагея, Раднаева Цыбжит, Дамдинжапова гэжэ залуухан басагад ерэжэ, соёлшодоор худэлэлсэhэн юм.
Тэрэ уедэ hая комсомол болоод ябаhан, Хориин долоон жэлэй hургуулида hуралсажа эхилhэн Цокто Номтоев, Шойжо-Нима Генинов, Дансаран Дандарон, бидэнэр улаан байшангай удэр буриин худэлмэридэ эдэбхитэйгээр хабаададаг, туhалдаг байгаабди. Тиигээшьегуйдэ аргагуй байдаг hэн. Хѳѳрхэhѳѳ олон модоной зайда, Дээдэ-Хэжэнгын Эдэрмэг гэжэ газарта байhан партийна ячейкын заабаряар шадаха худэлмэриеэ хэдэг байгаабди. Тэрэ уедэ Хѳѳрхэдэ коммунист нэгэшье хун угы hэн. Бидэ 3-4 комсомолшууд Эдэрмэг hууринда байhан партийна ячейкынгээ дэргэдэ эмхидэн тогтоhон комсомолой ячейкадэ байгаабди. Тэрэ уедэ ангиин дайсад, нюдаргантан ушѳѳл бии hэн. Тэдэнэр коммунист, комсомолшуудые буру узэлтэн гэжэ узэн ядадаг, угы хэхээр забдадаг, угэ хуур тараадаг, аллаха хунуудэйнгээ список хээд ябадаг байгаа. Тэдэнэй тухирдаhан хубуудэй углуугай саанаhаа гэнтэ добтолхогуйн тула комсомолоймнай суглаан хаа яашье hаа, hуниин сагта болодог hэн. Бидэ Хѳѳрхын 3-4 комсомолшууд харанхы болоhон хойно бараг-бараг моридоо эмээллэжэ унаад ошодог hэмди. Дээдэ-Хэжэнгэ Хѳѳрхэ хоёрой хоорондохи Хээр хутэл гэжэ ой модотой губээ дээгуур холо холохон hубаряад, мориной шадал мэдуулжэ, гуйлгэлдэжэ гарадаг hэмди. Тэрэ ой соо баяшуулай хубууд угтаад, бидэниие будажа болохо байгаа бшуу.
Улаан байшанда худэлдэг залуушуул шэнэ байдал тухай айхабтар ехэ ойлгууламжын худэлмэри зоной дунда ябуулдаг байгаа.
Гэр бараагаа будаха, шалаяа угаахаhаа, аяга амhартаяа сэбэрээр байлгахаhаа эхилээд гэхэ мэтэ заха хизаартаа хуртэшэгуй юумэн, заабари олон hааб даа. Улаан байшангайхид ба комсомолшуудай зоной дунда ябуулдаг худэлмэридэ ангиин дайсад али болохоор hаад тубэг ушаруулхаяа hэдэдэг байгаа. Улаан байшангай врач Ирина Павловна убшэнтэниие удэр hунигуй аргалдаг hэн. Теэд тэрэ уедэмнай хун зон убдэхэ тулихадаа, ламанартал хандадаг байгаа hааб даа. Медицинскэ пункт аяар 50-60 модоной газарта, Хэжэнгын Шулуута (мунѳѳ аймагай туб – Хэжэнгэ) тосхондо байгаа. Энэ худэлмэридэнь илангаяа горитойхон зурилдѳѳн тэмсэл гарадаг hэн. Элуурые хамгаалха тухай илангаяа ехэ худэлмэри хэгдэдэг байгаа.
Тэрэ сагта обоо тахилаа, мани хуралга гэхэ мэтэ зунай сагта мургэлнууд болодог hэн. Хѳѳрхэдэмнай мааниин ургѳѳ гэжэ арбаад модон гэрнууд Бэрхын-Губѳѳ гэжэ газарта байгша hэн. Эндэ зуун бухэндэ, убhэндэ орохын урда мургэлѳѳ хэдэг заншалтай бэлэй. Тэрэ удэшэ бидэ залуушуул улаан байшангаархидтай хамта маниин гэрhээ 3-4 модоной хараанай Бага-hуул гэжэ газарта туудэбшын наада эхилжэ, Рампиловамнай ламын шажан ба тэрэнэй хархис удха тухай хѳѳрэжэ байба. Тэрэ сагта зунай дулаанда газа туудэбшэ тойрожо наадаха хухихэhѳѳ бэшэ ямар сэнгэлхэ байхаб даа! Залуушуул маанида ошожо hуниеэ барахын орондо туудэбшын нааданда ерэжэ, хѳѳрэлдѳѳ шагнаха бэзэ гэhэн зорилготой байгаабди. Туудэбшын гал тойроод, хѳѳрэлдѳѳнэй hуулээр ТУЛЭГ надажа байтарнай, хунэй нюдаргын шэнээн томо шулуунууд эндэ тэндэhээмнай хиидэн бужа эхилбэл даа. Заримашуул шулуунда дайруулаад ёололдон, саашаа гуйлдэнэ. Удааншьегуй хамтынгаа хусѳѳр шулуудагшадые баряад, шоо узэhэн, харааhан байнабди. Баяшуулай хубууд наадыемнай тарааха, бидэниие оро бодоогуйгѳѳр намнаха гэhэн ехэшуулэйнгээ даабари дуургэжэ ябаhан байгаа. Энэмнай жааханшье жэшээ hаа, ангиин тэмсэлэй хурса байhые, ганса ехэшуул бэшэ, унгэрхэдѳѳ ухибууд, залуушуулай хабаадалсадаг байhые харуулнал даа.
Улаан байшангай зугhѳѳ зоной дунда элдэб зугаа наада хэхэ, зужэг табиха, хѳѳрэлдѳѳ, лекци унгэргэхэ, ном уншаха, ханын hонин гаргаха гэхэ мэтэ элдэб янзын худэлмэри ябуулдаг байгаабди. Улаан байшангай тогтоhонhоо хойшо зоной дунда ябуулhан худэлмэринь тон ехэ hэн.
«Улаан байшан» саашадаа «Улаан булан» нэрэтэй болоод (штатна худэлмэришэд угы ааб даа) мунѳѳ хурэтэрѳѳ худэлжэ, хун зоной сэдьхэл татажа байна бшуу.
Октябриин революциин болоhоор 60 жэлэй унгэржэ байхада, ужам ехэ совет Эхэ ороноймнай арад зоной ажабайдал, эрдэм болбосорол, ухаан бодолдо ямар ехэ хубилалта, хугжэлтэ болоо гээшэб! «Уншагты, атаархагты, би Советскэ Союзай эрхэтэнби», — гээд агууехэ поэт Владимир Маяковский бэшээ hэмнай.
Холуур саагуур харайнгуй, ѳѳрынгѳѳ Хэжэнгэ, турэhэн гараhан тоонто болохо. Хѳѳрхэ нютагаа урдынхи байдалтайнь жэшээд узэхэдэ, танихаар бэшэ, hалбаржа хугжэжэ байhан болбосон нютаг болонхой ха юм.
Гушаад гаран ондо Хѳѳрхын зон хамтаржа, «Манай Ажал» гэжэ артель болоо hэн. Мунѳѳ «Первомайский» совхозой отделении болонхой. Ажабайдалынь хугжѳѳ, хун зонинь ургаа, болбосороо, гэгээрээ. Ном бэшэг мэдэхэгуй нэгэшье хун байхагуй. Эрдэмтэд, багшанар, артистнар, ажалай туруушуул олошороо. Энэ хун зонойнгоо тоогоор бишыхан нютагhаа гараhан олон нухэд нэрэтэй турэтэй, элдэб ажалда худэлжэ байдаг. Жэшээнь, багша, уран зохёолшо Цокто Номтоевич Номтоев Социалис ажалай герой болоо.
Эхэ нютагай, мунѳѳ наhа бараhан Шойжи-Нима Генинов РСФСР-эй арадай артистын ундэр нэрэ зэргэдэ хуртѳѳ hэн. Мун энэ нютагай залуу уетэнэй нэгэн Гунга Туденов хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат болонхой. Чингис Гуруев Буряадай АССР-эй габьята артистын зэргэдэ хуртѳѳ. Ринчин –Доржо Баяртуев КПСС-эй Хэжэнгын райкомой нэгэдэхи секретаряар мунѳѳ худэлнэ. Тиихэдэ Дугаржап Баяртуев Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Хэжэнгын дунда hургуулиин директорээр олон жэлдэ худэлжэ байна.
Энэмнай Ленин багшын сэсэн мэргэн hургаалай, Коммунис партиин, Совет засагай ударидалга, оролдолго, аша габьяа мун болоно гэшээ. Энэ hайхан Эхэ орондо ажаhууха, ажаллаха, гээшэмнай хун бухэнэй зол жаргал болоно бшуу.
Автор: Н. Намсараев, РСФСР-эй hургуулинуудай габьяата багша, РСФСР-эй тусхайта пенсионер.
Опубликовано в газете «Буряад Унэн» от 11 августа 1977 г.
Хубисхалай hуулээр газар нютаг бухэндэ гэгээрэл болбосорол, эрдэм соёл гансата ерэшоогуй, революциин ашаар, сагай ошохо тума болбосон шэнэ байдалай шэмэ узэжэ эхилээ hэмди. Нютаг бухэндэ уншалгын байшан, улаан булан, ном бэшэг мэдэхэгуй ябадалые усадхаха пункт эмхидхэгдэжэ олошорэо байгаа.
Совет засагай аша туhые хаража, тэрээндэ хуртэжэ байhан зон хугшэн залуугуй тэрэ соёлой байдал тээшэ эрмэлзэдэг, хабаададаг, hайшаадаг байгаа.
Манай Хэжэнгэ нютагай Хѳѳрхын сомон гэжэ газарта соёл гэгээрэлэй нэгэшье эмхи зургаан байгаагуй. 1924 ондо эхин туруушынхиеэ «Улаан байшан» гэжэ болбосоролой гуламта бии болоо бэлэй. Тэрэ уедэ тусхай гэр байра угы hааб даа. Энэ «Улаан байшан» хаана байлгахаб гээд ехэл асуудал гараа hэн. Хѳѳрхын Шэбэрэй Адаг гэжэ газарта томохон гэртэй малша убгэн Дамдинай Дандарай гэртэ хэлсээ хэжэ тэрэ байшан байлгаhан юм. Улаан байшангые даагшаар Мария Александровна Рампилова гэжэ залуу комсомол басаган Дээдэ-Удэhѳѳ (Улаан-Удэ) эльгээгдээ бэлэй. Мария Александровна hуулдэнь Улаан-Удэдэ худэлѳѳ, худѳѳ ажахын эрдэмэй кандидат болоо hэн. Улаан байшангай врачаар Хулагшанова Ирина Павловна гэжэ наhатайшаг эхэнэр ерээ hэн. Иванова, Пелагея, Раднаева Цыбжит, Дамдинжапова гэжэ залуухан басагад ерэжэ, соёлшодоор худэлэлсэhэн юм.
Тэрэ уедэ hая комсомол болоод ябаhан, Хориин долоон жэлэй hургуулида hуралсажа эхилhэн Цокто Номтоев, Шойжо-Нима Генинов, Дансаран Дандарон, бидэнэр улаан байшангай удэр буриин худэлмэридэ эдэбхитэйгээр хабаададаг, туhалдаг байгаабди. Тиигээшьегуйдэ аргагуй байдаг hэн. Хѳѳрхэhѳѳ олон модоной зайда, Дээдэ-Хэжэнгын Эдэрмэг гэжэ газарта байhан партийна ячейкын заабаряар шадаха худэлмэриеэ хэдэг байгаабди. Тэрэ уедэ Хѳѳрхэдэ коммунист нэгэшье хун угы hэн. Бидэ 3-4 комсомолшууд Эдэрмэг hууринда байhан партийна ячейкынгээ дэргэдэ эмхидэн тогтоhон комсомолой ячейкадэ байгаабди. Тэрэ уедэ ангиин дайсад, нюдаргантан ушѳѳл бии hэн. Тэдэнэр коммунист, комсомолшуудые буру узэлтэн гэжэ узэн ядадаг, угы хэхээр забдадаг, угэ хуур тараадаг, аллаха хунуудэйнгээ список хээд ябадаг байгаа. Тэдэнэй тухирдаhан хубуудэй углуугай саанаhаа гэнтэ добтолхогуйн тула комсомолоймнай суглаан хаа яашье hаа, hуниин сагта болодог hэн. Бидэ Хѳѳрхын 3-4 комсомолшууд харанхы болоhон хойно бараг-бараг моридоо эмээллэжэ унаад ошодог hэмди. Дээдэ-Хэжэнгэ Хѳѳрхэ хоёрой хоорондохи Хээр хутэл гэжэ ой модотой губээ дээгуур холо холохон hубаряад, мориной шадал мэдуулжэ, гуйлгэлдэжэ гарадаг hэмди. Тэрэ ой соо баяшуулай хубууд угтаад, бидэниие будажа болохо байгаа бшуу.
Улаан байшанда худэлдэг залуушуул шэнэ байдал тухай айхабтар ехэ ойлгууламжын худэлмэри зоной дунда ябуулдаг байгаа.
Гэр бараагаа будаха, шалаяа угаахаhаа, аяга амhартаяа сэбэрээр байлгахаhаа эхилээд гэхэ мэтэ заха хизаартаа хуртэшэгуй юумэн, заабари олон hааб даа. Улаан байшангайхид ба комсомолшуудай зоной дунда ябуулдаг худэлмэридэ ангиин дайсад али болохоор hаад тубэг ушаруулхаяа hэдэдэг байгаа. Улаан байшангай врач Ирина Павловна убшэнтэниие удэр hунигуй аргалдаг hэн. Теэд тэрэ уедэмнай хун зон убдэхэ тулихадаа, ламанартал хандадаг байгаа hааб даа. Медицинскэ пункт аяар 50-60 модоной газарта, Хэжэнгын Шулуута (мунѳѳ аймагай туб – Хэжэнгэ) тосхондо байгаа. Энэ худэлмэридэнь илангаяа горитойхон зурилдѳѳн тэмсэл гарадаг hэн. Элуурые хамгаалха тухай илангаяа ехэ худэлмэри хэгдэдэг байгаа.
Тэрэ сагта обоо тахилаа, мани хуралга гэхэ мэтэ зунай сагта мургэлнууд болодог hэн. Хѳѳрхэдэмнай мааниин ургѳѳ гэжэ арбаад модон гэрнууд Бэрхын-Губѳѳ гэжэ газарта байгша hэн. Эндэ зуун бухэндэ, убhэндэ орохын урда мургэлѳѳ хэдэг заншалтай бэлэй. Тэрэ удэшэ бидэ залуушуул улаан байшангаархидтай хамта маниин гэрhээ 3-4 модоной хараанай Бага-hуул гэжэ газарта туудэбшын наада эхилжэ, Рампиловамнай ламын шажан ба тэрэнэй хархис удха тухай хѳѳрэжэ байба. Тэрэ сагта зунай дулаанда газа туудэбшэ тойрожо наадаха хухихэhѳѳ бэшэ ямар сэнгэлхэ байхаб даа! Залуушуул маанида ошожо hуниеэ барахын орондо туудэбшын нааданда ерэжэ, хѳѳрэлдѳѳ шагнаха бэзэ гэhэн зорилготой байгаабди. Туудэбшын гал тойроод, хѳѳрэлдѳѳнэй hуулээр ТУЛЭГ надажа байтарнай, хунэй нюдаргын шэнээн томо шулуунууд эндэ тэндэhээмнай хиидэн бужа эхилбэл даа. Заримашуул шулуунда дайруулаад ёололдон, саашаа гуйлдэнэ. Удааншьегуй хамтынгаа хусѳѳр шулуудагшадые баряад, шоо узэhэн, харааhан байнабди. Баяшуулай хубууд наадыемнай тарааха, бидэниие оро бодоогуйгѳѳр намнаха гэhэн ехэшуулэйнгээ даабари дуургэжэ ябаhан байгаа. Энэмнай жааханшье жэшээ hаа, ангиин тэмсэлэй хурса байhые, ганса ехэшуул бэшэ, унгэрхэдѳѳ ухибууд, залуушуулай хабаадалсадаг байhые харуулнал даа.
Улаан байшангай зугhѳѳ зоной дунда элдэб зугаа наада хэхэ, зужэг табиха, хѳѳрэлдѳѳ, лекци унгэргэхэ, ном уншаха, ханын hонин гаргаха гэхэ мэтэ элдэб янзын худэлмэри ябуулдаг байгаабди. Улаан байшангай тогтоhонhоо хойшо зоной дунда ябуулhан худэлмэринь тон ехэ hэн.
«Улаан байшан» саашадаа «Улаан булан» нэрэтэй болоод (штатна худэлмэришэд угы ааб даа) мунѳѳ хурэтэрѳѳ худэлжэ, хун зоной сэдьхэл татажа байна бшуу.
Октябриин революциин болоhоор 60 жэлэй унгэржэ байхада, ужам ехэ совет Эхэ ороноймнай арад зоной ажабайдал, эрдэм болбосорол, ухаан бодолдо ямар ехэ хубилалта, хугжэлтэ болоо гээшэб! «Уншагты, атаархагты, би Советскэ Союзай эрхэтэнби», — гээд агууехэ поэт Владимир Маяковский бэшээ hэмнай.
Холуур саагуур харайнгуй, ѳѳрынгѳѳ Хэжэнгэ, турэhэн гараhан тоонто болохо. Хѳѳрхэ нютагаа урдынхи байдалтайнь жэшээд узэхэдэ, танихаар бэшэ, hалбаржа хугжэжэ байhан болбосон нютаг болонхой ха юм.
Гушаад гаран ондо Хѳѳрхын зон хамтаржа, «Манай Ажал» гэжэ артель болоо hэн. Мунѳѳ «Первомайский» совхозой отделении болонхой. Ажабайдалынь хугжѳѳ, хун зонинь ургаа, болбосороо, гэгээрээ. Ном бэшэг мэдэхэгуй нэгэшье хун байхагуй. Эрдэмтэд, багшанар, артистнар, ажалай туруушуул олошороо. Энэ хун зонойнгоо тоогоор бишыхан нютагhаа гараhан олон нухэд нэрэтэй турэтэй, элдэб ажалда худэлжэ байдаг. Жэшээнь, багша, уран зохёолшо Цокто Номтоевич Номтоев Социалис ажалай герой болоо.
Эхэ нютагай, мунѳѳ наhа бараhан Шойжи-Нима Генинов РСФСР-эй арадай артистын ундэр нэрэ зэргэдэ хуртѳѳ hэн. Мун энэ нютагай залуу уетэнэй нэгэн Гунга Туденов хэлэ бэшэгэй эрдэмэй кандидат болонхой. Чингис Гуруев Буряадай АССР-эй габьята артистын зэргэдэ хуртѳѳ. Ринчин –Доржо Баяртуев КПСС-эй Хэжэнгын райкомой нэгэдэхи секретаряар мунѳѳ худэлнэ. Тиихэдэ Дугаржап Баяртуев Хоца Намсараевай нэрэмжэтэ Хэжэнгын дунда hургуулиин директорээр олон жэлдэ худэлжэ байна.
Энэмнай Ленин багшын сэсэн мэргэн hургаалай, Коммунис партиин, Совет засагай ударидалга, оролдолго, аша габьяа мун болоно гэшээ. Энэ hайхан Эхэ орондо ажаhууха, ажаллаха, гээшэмнай хун бухэнэй зол жаргал болоно бшуу.
Автор: Н. Намсараев, РСФСР-эй hургуулинуудай габьяата багша, РСФСР-эй тусхайта пенсионер.
Опубликовано в газете «Буряад Унэн» от 11 августа 1977 г.
Нет комментариев